Parket bij de Hoge Raad, burgerlijk procesrecht

Het cassatiemiddel klaagt in de kern dat het hof bij zijn oordeel dat de man niet-ontvankelijk is in zijn verzoek tot echtscheiding, blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting dan wel zijn oordeel onvoldoende begrijpelijk heeft gemotiveerd.

De vereiste betekening van een afschrift van het verzoekschrift aan de andere echtgenoot binnen veertien dagen na indiening van het verzoekschrift heeft de volgende achtergrond.

Art. 816 Rv is onderdeel van de op 1 januari 1993 in werking getreden Wet tot herziening van het scheidingsprocesrecht. (Voetnoot 7) Deze wet is voor een belangrijk deel gebaseerd op twee eerdere wetsvoorstellen die beide het Staatsblad niet hebben gehaald. (Voetnoot 8)In het tweede verworpen wetsvoorstel 19 242 werd voorgesteld om een eenzijdig verzoek tot echtscheiding om te zetten van een dagvaardings- in een verzoekschriftprocedure. Aan die omzetting werd echter wel een gevolg verbonden, te weten het vereiste dat de verzoekende echtgenoot bij indiening van het verzoekschrift een exploot overlegt waaruit blijkt dat een afschrift van het verzoekschrift binnen veertien dagen vóór de indiening van het verzoekschrift aan de andere echtgenoot is betekend en hem de termijn is aangezegd waarbinnen hij, indien hij tegenspraak wenst te voeren, een verweerschrift ter griffie moet indienen. (Voetnoot 9) Dit betekeningsvereiste werd voorgesteld (i) om te voorkomen dat de omzetting van een dagvaardings- naar een verzoekschriftprocedure nadelige volgen zou hebben voor de werkbelasting van de griffies en (ii) omdat werd gemeend dat de inschakeling van een deurwaarder meer waarborgen biedt dat een echtgenoot op deugdelijke wijze ervan in kennis wordt gesteld dat tegen hem of haar een verzoek tot scheiding wordt gedaan. (Voetnoot 10)

In wetsvoorstel 21 881, dat heeft geleid tot de thans geldende Wet tot herziening van het scheidingsprocesrecht, is een aantal bepalingen uit wetsvoorstel 19 242 overgenomen, waaronder de omzetting van de dagvaardings- in een verzoekschriftprocedure. (Voetnoot 12) Ook het daarin voorgestelde betekeningsvereiste bij een eenzijdig verzoek tot echtscheiding is in het eerste lid van art. 816 Rv overgenomen, echter met de wijziging dat betekening niet voorafgaand maar ná indiening van het verzoekschrift plaatsvindt.

In de memorie van toelichting is bij de artikelsgewijze toelichting veelvuldig geput uit de memorie van toelichting van wetsvoorstel 19 242 (Voetnoot 13), hetgeen ook is gedaan bij de toelichting op art. 816 Rv. Herhaald werd dat het betekeningsvereiste om twee redenen wordt ingevoerd (Voetnoot 14), namelijk (i) omdat inschakeling van een deurwaarder meer waarborgen biedt, vooral wanneer de echtgenoten nog samenwonen, dat het verzoekschrift de andere echtgenoot bereikt en (ii) om nadelige gevolgen voor de werkbelasting van griffies te voorkomen. (Voetnoot 15)De in acht te nemen termijn van veertien dagen is niet nader toegelicht.

Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat de eis van betekening alleen in eerste aanleg geldt. (Voetnoot 16) Art. 816 Rv is dan ook niet van overeenkomstige toepassing verklaard in hoger beroep (art. 820 lid 5 Rv).

In de literatuur is opgemerkt dat de wet zich niet verzet tegen gelijktijdige indiening ter griffie van het inleidend verzoekschrift en het betekeningsexploot. Daardoor wordt in ieder geval de kans op termijnoverschrijding vermeden. (Voetnoot 17)Verder wordt erop gewezen dat bij achterwege blijven van tijdige betekening een nieuw verzoek kan worden ingediend. (Voetnoot 18) In het onderhavige geval speelt evenwel de kwestie dat voor verzoeken die zijn ingediend vanaf 1 januari 2020, de kortere partneralimentatieduur geldt. (Voetnoot 19)

Indiening van het originele exploot ter griffie is in de parlementaire geschiedenis verder onbesproken gebleven. Daarover bevat paragraaf 4 van het Procesreglement Scheiding (Voetnoot 20)een nader voorschrift.

Procesreglement Scheiding

Artikel 4.2 van het Procesreglement Scheiding (hierna: het procesreglement) bepaalt, voor zover thans van belang, dat het originele betekeningsexploot uiterlijk vier weken na de datum waarop het verzoekschrift strekkende tot scheiding werd ingeschreven, dient te worden overgelegd ter griffie. Indien hieraan niet wordt voldaan, wordt verzoeker niet-ontvankelijk verklaard in zijn verzoek, tenzij er sprake is van klemmende redenen die voor afloop van de termijn schriftelijk zijn meegedeeld.

Het procesreglement bevat aldus een aanvulling op art. 816 lid 1 Rv met betrekking tot de termijn waarop het betekeningsexploot ter griffie moet worden ingediend: vier weken na inschrijving van het inleidend verzoek. Artikel 2.3 van het procesreglement, dat in de eerste volzin bepaalt dat het verzoekschrift wordt ingeschreven zodra het verzoekschrift is ontvangen, veronderstelt dat indiening en inschrijving samenvallen. Als de griffie evenwel een achterstand heeft, kunnen beide momenten uit elkaar komen te liggen.

In het door mij onderstreepte gedeelte wordt de betekeningstermijn van veertien dagen (na indiening van het verzoekschrift) vervangen door een termijn van vier weken (na inschrijving van het verzoekschrift) waarbinnen op de voet van art. 816 lid 1 Rv moet worden betekend en het betekeningsexploot ter griffie moet worden ingediend én wordt een streep gehaald door de sanctie op het niet tijdig naleven van de wettelijke termijn.

Op genoemde bepaling en toelichting van het procesreglement is in de (weinige) literatuur instemmend gereageerd door Backx in 2014. (Voetnoot 22) Volgens Backx dient de sanctie van niet-ontvankelijkheid op schending van de termijn van art. 816 lid 1 Rv geen enkel belang in het geval de verweerder niet in de procedure is verschenen, en de verzoeker wel binnen vier weken na indiening van het verzoekschrift tot echtscheiding het originele (en het verder geen gebreken bevattende) betekeningsexploot bij de rechtbank heeft ingediend. Daaraan verbindt hij de consequentie dat de wetgever er goed aan zou doen om ofwel het gehele betekeningsvoorschrift bij een verzoekschrift tot echtscheiding uit de wet te schrappen of in ieder geval de in art. 816 lid 1 Rv opgenomen termijn te schrappen. Artikel 4.2 van het procesreglement biedt z.i. een afdoende vangnet. Ook Ackermans-Wijn meent dat niet goed valt in te zien welk belang er is geschonden indien niet binnen veertien dagen maar binnen een termijn van twee tot vier weken is betekend, waarmee de in art. 816 lid 1 Rv opgenomen termijn overbodig lijkt naast artikel 4.2 procesreglement. (Voetnoot 23)

Artikel 4.4 van het procesreglement bepaalt daarenboven nog dat van betekening kan worden afgezien, wanneer degene aan wie betekend zou moeten worden, heeft aangegeven, op de wijze zoals in artikel 5.5 van het procesreglement beschreven, zich ter zake – zonder dat behandeling ter zitting plaatsvindt – te refereren. (Voetnoot 24) In de toelichting op deze bepaling wordt opgemerkt dat betekening achterwege kan blijven als voldoende duidelijk blijkt dat de wederpartij van het verzoek op de hoogte is. (Voetnoot 25)

Ten opzichte van wetsvoorstel 19 242 is het derde lid van art. 816 Rv een nieuwe bepaling. Daarin zijn in twee gevallen de voor de dagvaardingsprocedure geldende voorschriften van art. 120 en 121 Rv van overeenkomstige toepassing verklaard, te weten (i) indien het bepaalde in lid 1 of lid 2 niet in acht is genomen of (ii) indien het betekeningsexploot anderszins aan een gebrek lijdt. In dergelijke gevallen kan een herstelexploot worden uitgebracht. (Voetnoot 26)De bepaling is blijkens de parlementaire geschiedenis niet toegelicht.

De vraag is waarop wordt gedoeld in geval (i) “indien het bepaalde in lid 1 (…) niet in acht is genomen”. Kan, meer in het bijzonder, indien het betekeningsvoorschrift van art. 816 lid 1 Rv niet (tijdig) in acht is genomen, een herstelexploot worden uitgebracht ter reparatie van de verlopen termijn?

M.i. heeft geval (i) betrekking op een (inhoudelijk) processueel gebrek in het exploot van betekening, zoals de vermelding van de termijn waarop verweer kan worden gevoerd of uitstel kan worden gevraagd en de mededeling dat een en ander door de advocaat dient te worden gedaan. Het niet (tijdig) betekenen van het inleidend verzoekschrift is geen gebrek in het exploot zelf dat met een herstelexploot kan worden hersteld.

Het gerechtshof Amsterdam heeft de vraag recent ook ontkennend beantwoord, in een met de onderhavige zaak vergelijkbaar geval. (Voetnoot 27) Het hof overwoog dat in het geval van overschrijding van de in art. 816 lid 1 Rv genoemde termijn van veertien dagen geen sprake is van een gebrek in het exploot en er ook niets aan het exploot valt te herstellen. Volgens het hof stond het de verzoekende partij (de vrouw) uiteraard vrij opnieuw een verzoekschrift ter griffie van de rechtbank in te dienen en te zorgen voor betekening van dat nieuwe verzoekschrift binnen de in artikel 816 lid 1 Rv genoemde termijn. Vervolgens oordeelde het hof dat het de andere echtgenoot (de man) niet kon worden tegengeworpen dat hij in eerste aanleg in de procedure is verschenen en een beroep had gedaan op overschrijding van de termijn van veertien dagen van art. 816 lid 1 Rv. Volgens het hof levert het niet in acht nemen van deze termijn strijd met de rechtszekerheid op en mag het er in dat kader niet toe doen of iemand al dan niet verschijnt in de procedure om een beroep te doen op meergenoemde termijnoverschrijding.

Volgens de eerste klacht heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting althans van een onbegrijpelijke gedachtegang met betrekking tot het eerste lid van art. 816 Rv. (Voetnoot 30) Daartoe wordt, zakelijk weergegeven, aangevoerd dat het betekeningsvereiste een processueel belang dient, namelijk kennisgeving van het verzoek en van de termijn waarbinnen verweer kan worden gevoerd. Aan de doelstelling van het betekeningsvereiste is voldaan nu de vrouw in ieder geval vanaf 4 december 2019 op de hoogte was van het feit dat er een verzoekschrift tot echtscheiding door de man was ingediend.

Bij de behandeling van de klacht stel ik voorop dat de feitelijke gang van zaken in de onderhavige zaak in cassatie niet is bestreden. In cassatie kan derhalve tot uitgangspunt worden genomen dat het verzoek van de man tot echtscheiding met nevenvoorzieningen op 2 december 2019 ter griffie van de rechtbank Amsterdam is ingediend, dat het verzoekschrift op de dag van indiening per e-mail aan de advocaat van de vrouw is gestuurd (2 december 2019) en dat de vrouw op 4 december 2019 aan de man heeft bevestigd dat zij het verzoekschrift heeft gelezen. (Voetnoot 31)

Uit de hiervoor geschetste parlementaire geschiedenis blijkt dat het doel van het betekeningsvereiste van art. 816 Rv (steeds) is geweest dat een echtgenoot op deugdelijke wijze ervan in kennis wordt gesteld dat tegen hem of haar een verzoek tot scheiding is ingediend. Dat doel is in het onderhavige geval verwezenlijkt doordat de vrouw op 4 december 2019 heeft bevestigd dat zij het echtscheidingsverzoek, dat haar (althans aan haar advocaat) op 2 december 2019 per e-mail was toegestuurd, heeft gelezen. Nu tevens vaststaat dat de man op 8 januari 2020 een afschrift van het verzoekschrift aan de vrouw heeft doen betekenen (zie hiervoor onder 1.4), behoefde m.i. de sanctie op overschrijding van de termijn van veertien dagen niet te worden toegepast. (Voetnoot 32)

In het verweerschrift in cassatie wordt bepleit dat overschrijding van de termijn moet leiden tot niet-ontvankelijkheid en dat voor deformalisering geen plaats is. Daarbij wordt een aantal wettelijke voorschriften genoemd waarvoor de datum van indiening van het verzoekschrift relevant is.

Met betrekking tot het argument dat een echtgenoot niet langer dan twee weken onkundig moet blijven van de nieuwe rechtstoestand (ontbinding van de gemeenschap zoals bedoeld in art. 1:99 lid 1 onder b BW (Voetnoot 33) en einde fiscaal partnerschap zoals bedoeld in art. 5a Algemene wet inzake rijksbelastingen (AWR) (Voetnoot 34)) merk ik op dat de vrouw zelfs binnen de termijn van twee weken na indiening van het inleidend verzoekschrift op de hoogte is geraakt van het verzoek van de man tot echtscheiding met nevenvoorzieningen. Genoemd argument gaat in de onderhavige zaak dus sowieso niet op. (Voetnoot 35)Hetzelfde geldt voor het argument dat voor echtelieden geen misverstand dient te bestaan over de vraag of een echtscheidingsverzoek aanhangig is gemaakt, in welk verband wordt gewezen op een aantal wetsartikelen. (Voetnoot 36)Het argument dat ook voor derden (schuldeisers) duidelijk dient te zijn of een echtscheidingsverzoek aanhangig is gemaakt, legt geen gewicht in de schaal als het gaat om het betekeningsvereiste. Derden behoeven daarvan niet op de hoogte te worden gesteld. Om derdenwerking te verkrijgen kan en moet het verzoek op de voet van art. 1:116 lid 1 BW worden ingeschreven in het huwelijksgoederenregister. M.i. gaan de in het verweerschrift genoemde argumenten dus niet op.

Het bovenstaande brengt mee dat het oordeel van het hof van een onjuiste rechtsopvatting getuigt en dat de eerste klacht in zoverre slaagt.De bestreden beschikking dient derhalve te worden vernietigd.

Ten overvloede ga ik nog kort in op de tweede klacht dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting van art. 816 lid 3 Rv door de man geen gelegenheid te geven het verzoekschrift opnieuw aan de vrouw te betekenen met inachtneming van het in art. 816 lid 1 en lid 2 Rv bepaalde ten aanzien van de inhoud van het exploot. (Voetnoot 37) Volgens de klacht kwalificeert het niet tijdig betekenen van het echtscheidingsverzoek als een gebrek zoals bedoeld in art. 120 en 121 Rv en is de vrouw niet in een ander belang geschaad dan dat zij het betekeningsexploot na de termijn van veertien dagen, zoals bedoeld in art. 816 lid 1 Rv, heeft ontvangen (Voetnoot 38), zodat het hof de man niet zonder meer niet-ontvankelijk had mogen verklaren. (Voetnoot 39)

M.i. heeft het hof – in navolging van de rechtbank – terecht geoordeeld dat het niet tijdig betekenen van een afschrift van het verzoekschrift geen gebrek is zoals bedoeld in art. 816 lid 3 Rv in verbinding met art. 120 en 121 Rv. Het niet (tijdig) betekenen van het inleidend verzoekschrift is geen gebrek in het exploot dat met een herstelexploot kan worden hersteld (zie hiervoor onder 2.21). (Voetnoot 40) De verzoeker kan een nieuw verzoekschrift indienen en een afschrift daarvan binnen veertien dagen aan de andere echtgenoot laten betekenen.

De tweede klacht faalt dus.

Zoals vermeld, meen ik dat de bestreden beschikking dient te worden vernietigd. Met betrekking tot het vervolg merk ik op dat de vrouw in eerste aanleg mogelijkerwijs niet in de procedure is verschenen omdat h.i. sprake was van niet-ontvankelijkheid van de man in zijn verzoek en het dus niet tot een inhoudelijke behandeling zou komen. (Voetnoot 41) Nu ik meen dat het inleidend verzoek wel in behandeling had dienen te worden genomen, en uw Raad daarover voor het eerst uitspraak zal doen, lijkt het mij met het oog op de aard van de procedure, aangewezen dat de vrouw, indien het op dit punt tot cassatie komt, na verwijzing in de gelegenheid wordt gesteld desgewenst alsnog verweer te voeren. Verder meen ik dat de zaak zich leent voor verwijzing, in dit geval: terugwijzing, naar de rechtbank omdat nog geen enkele inhoudelijke behandeling heeft plaatsgevonden. (Voetnoot 42)